Βικτόρ Σερζ - Αναμνήσεις ενός επαναστάτη

Αναμνήσεις ενός επαναστάτη: συναρπαστική αφήγηση, μεταφραστική πανωλεθρία

Ο Βικτόρ Σερζ (ψευδώνυμο: είχε γεννηθεί Βίκτωρ Κιμπάλτσιτς) δεν έζησε πολύ· πέθανε πριν κλείσει τα εξήντα, αλλά έζησε πολλά· ήταν ρώσος αλλά γεννήθηκε στις Βρυξέλλες· ήταν αναρχικός αλλά και στέλεχος της Κομμουνιστικής Διεθνούς· έγραψε αφθονότατα πολιτικά άρθρα αλλά θα μείνουν τα μυθιστορήματά του. Και οι «Αναμνήσεις ενός επαναστάτη», ένα σχεδίασμα αυτοβιογραφίας που άρχισε να το επεξεργάζεται δέκα χρόνια πριν πεθάνει αλλά δεν πρόφτασε να το τελειώσει, είναι μια συναρπαστική αφήγηση, όχι μόνο χάρη στο λογοτεχνικό ταλέντο του συγγραφέα αλλά και επειδή το υλικό είναι πολύτιμο.

Τέτοια βιβλία, δηλαδή αυτοβιογραφίες προσώπων της πρόσφατης ιστορίας, είναι συχνά η απόλαυση του αναγνώστη, αλλά πάντοτε ο εφιάλτης του μεταφραστή. Είναι ίσως τα πιο δυσκολομετάφραστα βιβλία γιατί ο μεταφραστής πρέπει να μάθει σε βάθος ένα σωρό λεπτομέρειες για την κατάσταση στις χώρες εκείνες και στις εποχές εκείνες όπου έζησε ο αυτοβιογραφούμενος –ο οποίος, επειδή έχει άλλου επιπέδου εξοικείωση με τα όσα αφηγείται, μπορεί να μην δίνει τις απαραίτητες εξηγήσεις. Και επειδή οι αυτοβιογραφίες είναι γεμάτες από κύρια ονόματα, οι παγίδες για τον μεταφραστή πολλαπλασιάζονται. Γιατί τα κύρια ονόματα είναι ο υπ’ αριθμόν ένα κίνδυνος για τον μεταφραστή: εύκολο να πατήσεις την πεπονόφλουδα και πανεύκολο να ξεσκεπαστείς. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις αρνητικής κριτικής σε μεταφράσεις, όπου όλες ή σχεδόν όλες οι επικρίσεις αφορούν την κακή απόδοση κύριων ονομάτων.

Ωστόσο, το βιβλίο του Βικτόρ Σερζ από τις εκδόσεις Scripta δεν πάσχει στα κύρια ονόματα –ή, πιο σωστά, δεν πάσχει κυρίως στα κύρια ονόματα. Μπροστά στον ποταμό ονομάτων που είχαν να αντιμετωπίσουν, η μεταφράστρια και ο επιμελητής επέλεξαν να μεταγράφουν κατά κανόνα τα ονόματα… εκτός όταν ήταν δυσκολοπρόφερτα. Έτσι, στην ίδια πρόταση βλέπεις να κονταροχτυπιούνται τα δυο αλφάβητα, π.χ. «του Ανατόλ Φρανς και του Jehan Rictus» (σελ. 38). Πάντως, το 90% των κύριων ονομάτων μεταγράφεται, συνήθως σωστά, αν και υπάρχουν περιέργως μερικές λιγάκι λαθεμένες μεταγραφές γαλλικών ονομάτων (Ντενφέρ, λογουχάρη αντί για το σωστό Ντανφέρ) και κάμποσες εντελώς λαθεμένες ολλανδικών (Βιζνκοοπ! στη σελ. 165, ενώ πρέπει να είναι κάτι σαν Βάινκοπ, Wijnkoop). Παρά το ότι συμφωνώ με την αρχή της μεταγραφής, στις υποσημειώσεις του τέλους του βιβλίου θα ήθελα να γράφονται με το λατινικό τα ονόματα, για να μπορεί ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης να βρει το συγκεκριμένο πρόσωπο στην ξένη βιβλιογραφία.

Τέλος, στα τοπωνύμια που είναι το Βατερλό άλλων βιβλίων, δεν είδα πολλά λάθη· ένα Ντουβρ στη σελ. 19 (είναι το Ντόβερ) και μερικά ρώσικα που μου φάνηκαν ύποπτα αλλά δεν έκρινα σκόπιμο να τα ψάξω.

Δυστυχώς, δεν έκρινα σκόπιμο να ψάξω αν ήταν λάθος τα ύποπτα ρώσικα τοπωνύμια, επειδή το βιβλίο ήταν γεμάτο από άλλα, πολύ πιο εντυπωσιακά, μεταφραστικά μαργαριτάρια. Θα δούμε αρκετά από αυτά στις επόμενες σελίδες, ενώ άλλα τα παρέλειψα. Να πω εδώ ότι, αν και παραθέτω πολλές φορές το πρωτότυπο, δεν είμαι βέβαιος ότι πρόκειται για το ίδιο πρωτότυπο γιατί το βιβλίο του Σερζ έχει περάσει από σαράντα κύματα και υπάρχουν πολλές εκδόσεις του.

Αισθάνομαι άσκημα που κάνω μια τόσο αυστηρή κριτική σε μια μετάφραση για την οποία δυο συνάδελφοι μόχθησαν ίσως για χρόνια –αλλά από την άλλη, τι νόημα έχει να τα σπρώχνουμε όλα κάτω από το χαλάκι; Ας προσπαθήσουμε τουλάχιστο να ωφεληθούμε από τη λαθολογία βλέποντας πώς θα μπορούσε να αποφύγει κανείς κάποια από αυτά τα λάθη. Και όσο κι αν είναι αλήθεια πως αλάνθαστη μετάφραση δεν υπάρχει (ούτε καν των Εβδομήκοντα, που ήταν και θεόπνευστη), τα περισσότερα από τα λάθη που επισημαίνω, ίσως και όλα, ήταν αποτρέψιμα. Και ξεκινάμε από την επιμέλεια.

Η (μη) επιμέλεια: πολυμελείς οικογένειες, ολιγομελή συνέδρια, 18 χρόνια που περάσαν σαν μια μέρα

Η επιμέλεια που θα απαλλάξει το μεταφρασμένο κείμενο από τυπογραφικά λάθη και από αβλεψίες είναι απαραίτητη, ειδικά σε τόσο μεγάλο και απαιτητικό βιβλίο. Δυστυχώς, εδώ υστέρησε. Δεν είναι μόνο τα πάμπολλα τυπογραφικά (που μερικά είναι αστεία: να βρω οποιαδήποτε δουλεία, σ. 31, το τοίχος στη σελ. 161 αλλά του τείχου στη σελ. 224). Δεν είναι καν τα ενοχλητικά ορθογραφικά λάθη (ρωτείστε, σελ. 111 και 419, διατηρείστε τους δεσμούς σας 307, προσπαθείστε 339-40, πυροβολείστε 356 ή ομολογείστε 420). Είναι επίσης η ασυνέπεια, όταν ένα κύριο όνομα γράφεται αλλιώς στο ένα σημείο κι αλλιώς στο άλλο: Κήποι του Λουξεμβούργου στη σελ. 48, αλλά Κήπος στη σελ. 87· αυτό είναι πρόβλημα ιδίως στις υποσημειώσεις, που φαίνεται σαν να γράφτηκαν από άλλο χέρι. Πάρα πολλά ονόματα διαφοροποιούνται, π.χ. Ράιν στο κυρίως κείμενο (487) αλλά Ρέιν στην υποσημείωση (769), Αντάντ (71) αλλά Αντά (704), Βυλλένς (503) αλλά Βουλλένς (773).

Ασυνέπειες υπάρχουν και στις αποδόσεις των ονομάτων των κομμάτων, που είναι πολλαπλές χωρίς λόγο (στην ίδια σελίδα, 721, Γαλλικού Κομμ. Κόμματος και PCF), αλλά θα τις προσπεράσω για να πάω σε μερικές αβλεψίες πιο σοβαρές, που έπρεπε να τις πιάσει ο επιμελητής.

Για παράδειγμα, στη σελ. 453-4, Έφτασαν στο Όρενμπουργκ τριακόσιες μέχρι τετρακόσιες οικογένειες από το Λένινγκραντ, ένα εκατομμύριο άνθρωποι. Είπαμε να είναι πολυμελείς οι ρώσικες οικογένειες, αλλά όχι κι έτσι! Το πρωτότυπο λέει un millier de personnes, παναπεί χίλιοι άνθρωποι.

Αν οι οικογένειες είναι ελέω μεταφράστριας πολυμελείς, τα συνέδρια των μπολσεβίκων παρουσιάζονται να γίνονται σε κλειστό κύκλο. Στη σελ. 336: Δεν υπήρξε ούτε ένας αντιπολιτευόμενος μέσα στους δεκαέξι εκπροσώπους του Δέκατου Πέμπτου Συνεδρίου του κόμματος, εμπρός στον οποίο οι Στάλιν, Ρύκοφ.. ανέπτυξαν το θέμα κτλ.

Πρώτον, όχι εκπροσώπους αλλά αντιπροσώπους· όχι «στον οποίο» αλλά «στο οποίο» και, το κυριότερο, όχι 16 αντιπροσώπους, αλλά… 1600!! (seize cents)

Και, επειδή η κακή μέρα από το πρωί φαίνεται, αβλεψία υπάρχει και μάλιστα καραμπινάτη στην πρώτη-πρώτη σελίδα του κειμένου του καημένου του Σερζ. Η δεύτερη παράγραφος, ξεκινάει ως εξής: Την 1η Μαρτίου 1881, εννέα χρόνια μετά τη γέννησή μου, μια μέρα με πολύ χιόνι… Ο συγγραφέας αφηγείται τη δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου από τους ναρόντνικους, εξαιτίας της οποίας αναγκάστηκαν οι γονείς του να αυτοεξοριστούν στις Βρυξέλλες, όπου και επρόκειτο να γεννηθεί το 1890 ο ίδιος. Διότι, δυστυχώς, από αβλεψία της μεταφράστριας που πέρασε απαρατήρητη από τους επιμελητές, το πρωτότυπο λέει «εννέα χρόνια πριν» και όχι μετά!! Το λάθος αυτό είναι ύπουλο διότι δεν φαίνεται και μπορεί να σαστίσει ανεπανόρθωτα έναν προσεχτικό αναγνώστη που θα λογαριάσει με το μυαλό του πως ο Σερζ γεννήθηκε το 1872 (1881-9) αντί για το σωστό 1890 (1881+9) και θα τον μετράει για 18 χρόνια μεγαλύτερο, μέχρι να μυριστεί ότι κάτι δεν πάει καλά.

Στις αβλεψίες πρέπει να χρεώσουμε και τις ομοσπονδιακές νοτιοαμερικανικές τράπεζες (σελ. 248) που βέβαια είναι βορειοαμερικανικές, ίσως και τις τριάντα χιλιάδες λουλουδιασμένες μοτοσυκλέτες της σελ. 279 –που όμως είναι μπισικλέτες, ήγουν ποδήλατα: trente mille bicyclettes couvertes de fleurs λέει το πρωτότυπο. Και πάλι, είναι πολύ εύκολο να γίνουν τέτοια λάθη απροσεξίας, αλλά ο επιμελητής πρέπει να τα πιάσει. Καθώς αυτός έχει (ή πρέπει να έχει) απόσταση από το κείμενο, είναι σε θέση να δει ότι δεν μπορεί να τυπώνουν δολάρια οι τράπεζες της Νότιας Αμερικής και πως στις παρελάσεις της δεκαετίας του 1930 είναι πιθανότερο να συμμετέχουν ποδήλατα παρά μοτοσυκλέτες.

Ισί, ον παρλ φρανσέ

Το βιβλίο είναι γεμάτο γαλλισμούς, σε κωμικό βαθμό. Μερικοί από τους πιο χαρακτηριστικούς.

Στα γαλλικά, το αλεύρι είναι farine. Στα ελληνικά, φαρίνα δεν είναι το οποιοδήποτε αλεύρι, είναι μάλιστα και μια παιδική κρέμα. Επομένως, είναι γαλλισμός να λέμε «να προμηθευτεί κανείς φαρίνα, βούτυρο ή κρέας» (σ. 178).

Ο Ζινόβιεφ δεν έκανε τίποτε άλλο από το να εκχυδαΐζει τις ιδέες του Λένιν (203), αλλά στα γαλλικά vulgariser σημαίνει «εκλαϊκεύει» και αυτό έκανε ο Ζινόβιεφ.

Σελ. 229, σε μια βερολινέζικη επιθεώρηση. Στα γαλλικά revue, αλλά ‘περιοδικό’ στα ελληνικά.

Σελ. 214, στα επιθετικά άρματα. Στα γαλλικά chars d’assaut, αλλά ‘άρματα μάχης’ στα ελληνικά.

Σελ. 262, η κυβέρνηση βρέθηκε ενωμένη στην κηδεία του Τάδε. Στα γαλλικά se trouva réuni αλλά ‘συγκεντρώθηκε’ στα ελληνικά.

Σελ. 381, το diatribe μεταφράζεται ‘διατριβή’ ελληνοπρεπώς, ενώ η σημασία της λέξης έχει αλλάξει στα γαλλικά και σημαίνει ‘επιθετική κριτική, λίβελλος’

Σελ. 392, το Hydrocentrale μεταφράζεται ‘Υδροκεντρικός σταθμός’, αλλά στα ελληνικά λέμε «Υδροηλεκτρικός σταθμός»¨

Σελ. 474 δεν μπορούσα να εργαστώ μέσα στα ατελιέ. Ateliers στα γαλλικά, αλλά στα ελληνικά ατελιέ έχουν οι ζωγράφοι μόνο· οι άλλοι, όπως οι τυπογράφοι (διότι αυτή τη δουλειά έψαχνε) μόνο εργαστήρια.

Σελ. 478 δεν δημοσίευε ποτέ τα ντοκουμέντα μας. Στα γαλλικά nos documents, στα ελληνικά ‘τα κείμενά μας’.

Σελ. 521 Πλήρης ρευστοποίηση των εργατικών οργανώσεων. Στα γαλλικά liquidation, στα ελληνικά όμως ‘διάλυση’.

Σελ. 706, μιλώντας για κάποια εφημερίδα: εμφανίστηκε από τον Νοέμβριο του 1913 μέχρι τον Ιούλιο του 1917. Στα γαλλικά a paru, αλλά στα ελληνικά ‘κυκλοφόρησε’.

Σελ. 713, λέγεται για κάποιον ότι εξασφάλισε τα πρώτα πέντε τεύχη του τάδε περιοδικού. Στα γαλλικά a assuré, άρα ανέλαβε, επιμελήθηκε, ήταν υπεύθυνος

Σελ. 727, η ρεπλίκα του Σουβάριν. Στα γαλλικά replique, αλλά στα ελληνικά ‘απάντηση’, διότι στα ελληνικά ρεπλίκα είναι το αντίγραφο θαρρώ.

Σελ. 743, υπουργός των εξωτερικών υποθέσεων. Στα γαλλικά affaires étrangères αλλά στα ελληνικά Υπουργός Εξωτερικών

Και το καλύτερο, σελ. 761: τις ατάκες ενάντια στον Τρότσκι. Όμως στα ελληνικά, ατάκα είναι η πνευματώδης απάντηση, άρα «επιθέσεις».

Μια ειδική περίπτωση γαλλισμών είναι να ακολουθείται δουλικά η γαλλική σειρά των λέξεων. Καλώς ή κακώς, αφιέρωσα ειδική ενότητα.

Είδατε τον σκύλο μου μικρό;

Όπως ξέρουν και τα παιδιά του γυμνασίου, στα γαλλικά το επίθετο συνήθως μπαίνει μετά το ουσιαστικό, ενώ στα ελληνικά συνήθως προηγείται το επίθετο και το ουσιαστικό ακολουθεί. Η αντιστροφή, να μπει πρώτα το ουσιαστικό, έχει τις χρήσεις της, ιδίως στη λογοτεχνία, αλλά τις πιο πολλές φορές ξενίζει. Ο Ρενέ Γκοσινί είχε εκμεταλλευτεί αυτό το εφέ στον Αστερίξ στους Βρετανούς, όπου παρουσιάζει τον Οβελίξ να λέει (στην ελληνική μετάφραση) «Είδατε τον σκύλο μου μικρό;»

Όμως ο Γκοσινί το έκανε για να γελάσουμε. Ανάλογη εντύπωση δυστυχώς προκαλεί και το βιβλίο του Σερζ χωρίς να το έχει επιδιώξει ο συγγραφέας, μια και σε μερικά σημεία η μεταφράστρια θεώρησε καλό ν’ ακολουθήσει τη γαλλική σειρά σύνταξης.

Η υλιστική διαλεκτική (σελ. 200)· στα ελληνικά λέμε ο διαλεκτικός υλισμός
τον παρτιζάνο αναρχικό Μαχνό (201) = τον αναρχικό παρτιζάνο Μαχνό
Ο πρόεδρος σοσιαλδημοκράτης Έμπερτ -!! (251) = ο σοσιαλδημοκράτης πρόεδρος Έμπερτ
οι μαρξιστές-επαναστάτες (σελ. 552) στα ελληνικά η τροτσκιστική ορολογία λέει: οι επαναστάτες μαρξιστές

Τίποτα το σπουδαίο, ένα απλό ζέσταμα ίσως· αν και μερικές φορές ο γαλλικός τρόπος σύνταξης εμποδίζει την κατανόηση, όπως εδώ: για τη σωτηρία των προσφύγων των περισσότερο καταδιωγμένων (σελ. 527) Στα γαλλικά αυτή είναι η κανονική σύνταξη (le salut des réfugiés les plus persécutés), αλλά στα ελληνικά πρέπει να πούμε «τη σωτηρία των περισσότερο καταδιωγμένων προσφύγων» (και μετά να το αλλάξουμε λίγο ακόμα γιατί δεν είναι και πολύ κομψό).

Όχι, δεν πρέπει, δεν πρέπει να συναντηθούμε

Το γαλλικό ρήμα devoir (je dois) σημαίνει βέβαια «πρέπει» αλλά έχει, ιδίως στους παρελθοντικούς και υποθετικούς χρόνους και άλλες σημασίες που δείχνει να αγνοεί η μεταφράστρια.

Διαβάζουμε για κάποιον, ότι έπρεπε να εξαφανιστεί στη διάρκεια των εκκαθαρίσεων (σ. 270). Καταλαβαίνουμε ότι αναγκάστηκε να εξαφανιστεί δηλ. να κρυφτεί, επειδή τον κυνηγούσαν. Αυτό εννοεί ο άτυχος Σερζ; Όχι. Ο Σερζ έγραψε στα γαλλικά: il a dû disparaître pendant les épurations = μάλλον χάθηκε στις εκκαθαρίσεις ή, αν θέλουμε να διατηρήσουμε το πρέπει: πρέπει να εξαφανίστηκε στις εκκαθαρίσεις. Το il a dû δηλώνει υπόθεση για κάτι που έγινε στο παρελθόν· το ελληνικό έπρεπε, όχι.

Ακριβώς το ίδιο λάθος υπάρχει και σε άλλα σημεία του βιβλίου. Ο Λούκατς (σ. 275) έγραφε σπουδαία βιβλία που δεν έπρεπε να κυκλοφορήσουν = που δεν επρόκειτο να κυκλοφορήσουν.

Πρόβλημα με την απόδοση του devoir υπάρχει και στη σελ. 306. Μιλώντας για μια πρωτοπόρα εργάτρια, αφού την παινέψει, λέει: «Και εργάτριες όπως αυτή πρέπει να στρέφονται εναντίον μας!» Ο καημένος ο Σερζ έλεγε περίπου το αντίθετο. Στο πρωτότυπο: Et des ouvrières comme celles-là doivent se dresser contre nous!

Σε στρωτά ελληνικά: «Και τέτοιες εργάτριες να στρέφονται εναντίον μας!»

Πιο πέρα· σε υποσημείωση του επιμελητή, για ένα βιβλίο του Σερζ που βγήκε μετά το γράψιμο της αυτοβιογραφίας του, στη σελ. 776, διαβάζουμε: Ο Σερζ έπρεπε να τιτλοφορήσει το μυθιστόρημά του Les Derniers Temps. Ο αναγνώστης συμπεραίνει ότι ο Σερζ δεν το τιτλοφόρησε έτσι· έπρεπε, αλλά δεν το έκανε, διάλεξε άλλον τίτλο. Φυσικά, στο πρωτότυπο υπάρχει ένα devait, που μεταφράζεται: Ο Σερζ επρόκειτο να τιτλοφορήσει το μυθιστόρημά του… Κι αν κοιτάξουμε τη βιογραφία του, βλέπουμε ότι έτσι τιτλοφορήθηκε αυτό το μυθιστόρημα που εκδόθηκε το 1946.

Και το αποκορύφωμα, συνδυασμός κακής μετάφρασης του devoir και πλήρους παρανόησης. Στην αρχή του βιβλίου (σελ. 18, αλλά στην πραγματικότητα είναι η δεύτερη μόλις σελίδα του κυρίως κειμένου, ύστερα από προλόγους επιμελητών κτλ.) ο ποιητής μιλάει για τον πατέρα του. Και λέει:

Από τότε που τον γνώρισα τον θυμάμαι πάντα με μια άσβεστη δίψα να γνωρίσει και να καταλάβει ποιος όφειλε να τον βλάπτει στην καθημερινή του πρακτική.

Αυτό το όφειλε δεν μου πήγαινε, ήξερα ότι έχει αποδοθεί λανθασμένα το devoir, αλλά και πάλι δεν μου ταίριαζε το «επρόκειτο». Τελικά κατά τύχη βρήκα το πρωτότυπο:

Je ne l’ai vu que possédé d’une inextinguible soif de connaître et de comprendre qui devait l’handicaper toute sa vie durant dans le struggle for life.

Δηλαδή, διατηρώντας κάπως τις μεταφραστικές επιλογές του πρωτοτύπου, για να φανεί το λάθος, ο δόλιος ο Σερζ λέει: Από τότε που τον γνώρισα τον θυμάμαι πάντα με μια άσβεστη δίψα να γνωρίσει και να καταλάβει, η οποία επρόκειτο σε όλη του τη ζωή να τον βλάπτει (να τον φέρνει σε μειονεκτική θέση) στον βιοποριστικό αγώνα.

Δηλαδή, η μεταφράστρια όχι μόνο αγνοεί τη σημασία του devait, αλλά και μπερδεύει το qui devait, και από υποκείμενο της δευτερεύουσας αναφορικής το θεωρεί αντικείμενο των ρημάτων connaître και comprendre, τα οποία όμως εδώ είναι αμετάβατα.

Για του λόγου το αληθές, η ισπανική μετάφραση: Siempre lo vi poseido de una inextinguible sed de conocimiento y de comprension que debia trabarle constantemente en la actividad practica

Ποιοι είναι οι στρατευμένοι;

Ένας όρος που βασάνισε τη μεταφράστρια είναι το militant· και πραγματικά, δεν είναι εύκολος και δεν έχει μία ενιαία απόδοση· πολλές φορές η μεταφράστρια επέλεξε να το αποδώσει ως στρατευμένος, που όμως στα ελληνικά ηχεί περίεργα. Ναι μεν λέμε για κάποιον μεταφορικά ότι «είναι στρατευμένος στην υπόθεση της αριστεράς», αλλά το σκέτο στρατευμένος, στα ελληνικά, παραπέμπει στην κυριολεξία, στους ένστολους πολίτες που υπηρετούν τη θητεία τους.

Έτσι, διαβάζει κανείς: είχα βαρεθεί τις συζητήσεις με τους στρατευμένους οι οποίοι μου φαίνονταν συχνά σαν μεγάλα παιδιά (j'étais las des discussions avec des militants qui me semblaient souvent de grands enfants, 98) ή έναν παλιό στρατευμένο του Bund (236, ancien militant) ή απομάκρυνε τους παλιούς έμπειρους πολιτικούς για να τους αντικαταστήσει με νέους στρατευμένους (jeunes militants) οι οποίοι τις περισσότερες φορές δεν ήταν παρά φιλόδοξοι νεαροί (245) ή παλιός στρατευμένος (ancient militant) της IWW (306) κτλ.

Το πρόβλημα της απόδοσης του militant είναι υπαρκτό, και δεν είμαι βέβαιος ότι υπάρχει μια ενιαία, πασπαρτού, απόδοση για όλες τις παραπάνω περιπτώσεις. Σε μερικές περιπτώσεις ταιριάζει το μέλος, σε άλλες το στέλεχος. Βέβαια, στέλεχος είναι στα γαλλικά cadre, ενώ το militant είναι, να πούμε, ενεργό μέλος, αλλά αυτή η μικρή ανακρίβεια δεν είναι τόσο σημαντική στην πραγματικότητα. Πάντως όχι στρατευμένος, διότι θα συμφωνήσετε μαζί μου πως τα παραπάνω παραθέματα δεν ακούγονται αβίαστα και φυσιολογικά στα ελληνικά. Και σίγουρα όχι «παλιός στρατευμένος του Bund» ή όποιου άλλου κόμματος ή οργάνωσης, αλλά «πρώην μέλος» ή «πρώην στέλεχος».

Προσοχή, ενώ στις άλλες ενότητες επισημαίνονται μαργαριτάρια, εδώ έχουμε μάλλον ένα υπαρκτό μεταφραστικό πρόβλημα –στο οποίο, όμως, η μεταφράστρια δεν μπόρεσε κατά τη γνώμη μου να δώσει την καλύτερη λύση. Μαργαριτάρι αντιθέτως έχουμε στη σελ. 94. Μιλώντας για την εξέγερση της Βαρκελώνης το 1917, ο Σερζ παρατηρεί ότι υπήρχαν πλήθη ανθρώπων που ξεχείλιζαν από ενέργεια, παρασυρμένοι από έναν μεγάλο και συγκεχυμένο ιδεαλισμό, πολλοί πρόθυμοι αλλά μέτριοι στρατευμένοι –και κανείς επικεφαλής. Εδώ ολοφάνερα στο τέλος κάποιο λάκκο έχει η φάβα, και πραγματικά το πρωτότυπο λέει: Des masses magnifiques, débordantes d'énergie, entraînées par un grand idéalisme confus, beaucoup de bons militants moyens — et pas de tête.

Παναπεί, πολλά καλά μεσαία στελέχη αλλά κανένας ηγέτης, έτσι απλά.

Ακλισιά για λίγο πάψε να χτυπάς με το σπαθί

Υπάρχει ένα γενικότερο φαινόμενο, στο οποίο έχω αφιερώσει ειδικό άρθρο, να διασπάται η συμφωνία των πτώσεων στις δευτερεύουσες προτάσεις. Αν αυτό είναι μετά βίας ανεκτό στον εφήμερο λόγο των εφημερίδων (που κανονικά ούτε εκεί δεν συγχωρείται), είναι ασυγχώρητο σε σοβαρά βιβλία. Δυστυχώς, στο βιβλίο του άτυχου Σερζ η ακλισία παρουσιάζεται σε συχνότητα εξοργιστική, εξόν πια κι αν είμαι εγώ παρωχημένος και έχει πια καθιερωθεί να γράφουμε έτσι.

Ο Ραιμόν μάλλον "πουλήθηκε" από μια κάποια Λουίζ Κεϋζέρ, σύζυγο του Εζέν Ντιεντονέ, ένα άλλο μέλος της συμμορίας (σ. 703)

Προσοχή, η κυρία Κ. δεν είναι μέλος της συμμορίας· μέλος της συμμορίας είναι ο Ντιεντονέ. Στα δικά μου ελληνικά, θα ήταν: μια κάποια ΛΚ, σύζυγο του Ντιεντονέ, ενός άλλου μέλους της συμμορίας.

Πιο κάτω, έχει γίνει λόγος για κάποιον που έκλαιγε στο κελί του και υπάρχει υποσημείωση ότι αυτός που έκλαιγε:
Σύμφωνα με τον συγγραφέα Α. Πουλάιγ, φίλος του Σερζ, ήταν ο Ντιεντονέ. (σελ. 704)
Στα ελληνικά: ..φίλο του Σερζ... Έτσι που είναι γραμμένο, ο αναγνώστης σκέφτεται ότι το δεύτερο κόμμα είναι παραπανίσιο και ότι φίλος του Σερζ ήταν ο Ντιεντονέ.

Ένα ωραίο: Ο πρωτότοκος γιος του φίλου μου Γιόνοφ, κουνιάδος του Ζινόβιεφ, μέλος της Εκτελεστικής του Σοβιέτ, διευθυντής-ιδρυτής της Κρατικης Βιβλιοθήκης, πέθανε από την πείνα μπροστά στα μάτια μας. (σελ. 127)
Αυτός που πέθανε, δεν ήταν κουνιάδος του Ζινόβιεφ, ούτε κατείχε όλα τα άλλα αξιώματα. Ήταν γιος του Γιόνοφ, του κουνιάδου του Ζηνόβιεφ κτλ!

Μερικές φορές, η ακλισιά δεν εμποδίζει την κατανόηση, αλλά προκαλεί χαμόγελο: κρύφτηκε στους κήπους της Αγίας Λαύρας του Κιέβου, το πιο παλιό από τα μοναστήρια της Ρωσίας. (σελ. 18)

Σε υποσημείωση: Για τη διαδρομή και τη μοίρα του Γκ.Ε.Ραντομύλσκι, δηλαδή τον Ζινόβιεφ, βλ. το τάδε σύγγραμμα (σελ. 712). Φυσικά το "τον" είναι "του", διότι Ραντομύλσκι είναι το πραγματικό όνομα του Ζινόβιεφ.

Κι άλλο ένα (σελ. 147) που δεν δημιουργεί κίνδυνο παρανόησης αλλά με κάνει να βάζω τα γέλια:
... μου μετέφερε τα λόγια του Βλαντίμιρ Ίλιτς, σαφή και πονηρό όπως συνήθως

Περιπτώσεις ακλισίας υπάρχουν δεκάδες, αλλά δεν έχει νόημα να τις απαριθμώ όλες. Θα τελειώσω με ένα παράδειγμα στο οποίο η ακλισιά συνδυάζεται με μεταφραστικό λάθος και δίνει ακατανόητο μετάφρασμα:

Συναντούσα τους μενσεβίκους αρχηγούς και κάποιους αναρχικούς. Και οι μεν και οι δε απορρίπτουν δικαίως την έλλειψη ανεκτικότητας του καθεστώτος, σθεναρά αποφασισμένοι να αρνηθούν στους αποστάτες της επανάστασης το δικαίωμα να υπάρχουν, και τις ακρότητες της τρομοκρατίας.

Ποιοι είναι «σθεναρά αποφασισμένοι»; Όπως το διαβάζουμε, οι μενσεβίκοι και οι αναρχικοί. Στην πραγματικότητα όμως το πρωτότυπο λέει: Les uns et les autres dénonçaient l'intolérance bolchévique, la ferme volonté de refuser aux dissidents de la révolution le droit à l'existence…

Εδώ η μεταφράστρια έβγαλε τα χέρια της μόνη της· να σημειωθεί επίσης η ατυχέστατη επιλογή της να αποδίδει, εδώ κι αλλού, «αποστάτες» τους dissidents, αντί «διαφωνούντες», που διαστρεβλώνει καίρια το κείμενο του απροστάτευτου Σερζ, που ήταν ο καημένος μια ζωή dissident, αλλά δεν θα χαραχτήριζε (αν ήταν έλληνας) τον εαυτό του αποστάτη, λέξη που έχει αρνητικότατη χροιά.

Στα ελληνικά αλλά διατηρώντας τις επιλογές της μεταφράστριας: Συναντούσα τους αρχηγούς των μενσεβίκων και κάποιους αναρχικούς. Και οι μεν και οι δε απέρριπταν δικαίως την έλλειψη ανεκτικότητας των μπολσεβίκων, οι οποίοι ήταν σθεναρά αποφασισμένοι να αρνηθούν στους διαφωνούντες της επανάστασης το δικαίωμα να υπάρχουν, καθώς και τις ακρότητες της τρομοκρατίας.

Θα προσέξατε πως μαύρισα τη λέξη «απέρριπταν», η οποία στη μετάφραση είναι για άγνωστο λόγο «απορρίπτουν». Γενικά με τους χρόνους των ρημάτων επικρατεί χάος στο βιβλίο, με αποτέλεσμα, όπως μού γράφει ο Φίλος μου που διαβάζει: Το πραγματικό πρόβλημα είναι ότι διαβάζω για διάφορα επεισόδια και δεν καταλαβαίνω τι έγινε και αν έγινε. Θέλω να πω ότι η όχι και πολύ πετυχημένη επιλογή των χρόνων και των εγκλίσεων δεν σε αφήνει να καταλάβεις αν αυτό που δηλώνει το ρήμα συνέβη πράγματι ή ήταν ενδεχόμενο να συμβεί, ή παραλίγο να συμβεί, το γλιτώσαμε την τελευταία στιγμή, κλπ.

Και αυτό μας εισάγει στην επόμενη ενότητα, όπου θα εξετάσουμε τις καθαυτό μεταφραστικές παρανοήσεις και λάθη.

Δεν εννοούσα αυτό που είχα πει – Δεκατέσσερα μαργαριτάρια

Ο τίτλος της ενότητας είναι παρμένος από ένα αθλητικό ποιηματάκι των γυμνασιακών μου χρόνων. Η κάπως αφύσικη χρήση του υπερσυντέλικου (κανονικά θα λέγαμε «δεν εννοούσα αυτό που είπα») οφείλεται, στο ποιηματάκι, από τις ανάγκες της ρίμας. Βρίσκω πως ταιριάζει σε μια μετάφραση με εκκεντρική επιλογή χρόνων.

Να πω εδώ ότι αντιπαραβολή δεν έκανα με το πρωτότυπο συστηματικά, παρά μόνο όπου κάτι δεν μου πήγαινε καλά. Άλλωστε, δεν έχω το γαλλικό κείμενο, αν και είχα ηλεκτρονικά (μέσω Google Books) τη δυνατότητα να βρίσκω αποσπάσματα (όχι όλα) από το πρωτότυπο ή από την ισπανική μετάφραση.

α) Σταματήσαμε το πηγαινέλα

Για παράδειγμα, το εξής απόσπασμα στη σελ. 31 το διάβαζα και το ξαναδιάβαζα χωρίς να βγάζω νόημα. Ο συγγραφέας μιλάει για την απέχθεια που ένοιωθε όταν έβλεπε το εργατικό κίνημα να βρομίζεται από μικροσυμφέροντα.

Σταματήσαμε το πήγαινέλα (sic ο διπλός τόνος) στις τοπικές παρατάξεις με τέτοιον τρόπο ώστε να ικανοποιήσουμε αυτά τα αφεντικά που στα καφενεδάκια τους καλοδέχονταν τα εργατικά σωματεία. Και βέβαια δεν υπάρχει τρόπος να τους ευχαριστήσεις όλους!

Τι άραγε σημαίνει αυτό; Μαύρα μεσάνυχτα. Κανένα νόημα δεν βγαίνει. Και πώς να βγει, όταν η μεταφράστρια έχει κάνει μια θεμελιώδη παρανόηση στο ρήμα της πρότασης και στη συνέχεια τράβηξε από τα μαλλιά τη φράση για να την ταιριάξει στην ερμηνεία που έβαλε στο νου της. Διότι, το πρωτότυπο είναι:

On arrêtait les itinéraires des cortèges locaux de façon à contenter tels patrons d’estaminets affiliés aux Ligues ouvrières. Et pas moyen de les contenter tous!

Και βέβαια arrêter σημαίνει μεν «σταματώ» αλλά σημαίνει και «καθορίζω, θεσπίζω». Και εδώ αυτή είναι η σημασία. Η διαδρομή που έκαναν οι τοπικές οργανώσεις των εργατών στις διαδηλώσεις, καθοριζόταν έτσι ώστε να περνάει από τα καφενεδάκια που τα αφεντικά τους ήταν γραμμένα στις Εργατικές Ενώσεις. Και ήταν αδύνατο να μείνουν όλοι τους ευχαριστημένοι!

Η δική μου μετάφραση είναι πρόχειρη, βέβαια, ίσως μπορεί να σουλουπωθεί ακόμα περισσότερο, αλλά είναι σωστή. Για του λόγου το αληθές, το ισπανικό αντίστοιχο:

Se establecian los itinerarios de los cortejos locales de manera que quedasen contentos tales o cuales duenos de cantinas afiliados a las Ligas Obreras.

β) Η όμορφη πλατεία που αποβλακώνει (σελ. 48)

Ο αφηγητής λέει ότι είχε βρει μια καλή δουλίτσα σ’ ένα εργοστάσιο, δέκα ώρες ωράριο, δωδεκάμιση με το πηγαινέλα (για κάποιο λόγο αυτές τις δύο φράσεις τις παραλείπει η ελληνική μετάφραση), με αποτέλεσμα να του μένει ελάχιστος χρόνος για μελέτη και να είναι τόσο κουρασμένος που να ξεχνάει όλα όσα διάβασε. Και συνεχίζει: Άφησα την αποβλακωτική όμορφη πλατεία … και πιο κάτω Χίλιες φορές καλύτερα να πεινάσω διαβάζοντας στους κήπους του Λουξεμβούργου παρά να χορταίνω την πείνα μου και να σχεδιάζω μηχανές μέχρι να μην μπορώ πια να σκεφτώ τίποτα. Αυτή η φράση είναι ξεκάρφωτη για τον έλληνα αναγνώστη, διότι η «αποβλακωτική όμορφη πλατεία» στο πρωτότυπο είναι Je quittai la “bonne place” abrutissante. Δηλαδή όχι πλατεία (και πώς μπορεί να είναι αποβλακωτική μια πλατεία, όμορφη ή άσκημη;) αλλά «καλή θεσούλα που με αποβλάκωνε».

γ) Τα του Θεού τω Θεώ, όμως

Στη σελ. 105 διαβάζουμε:

Το σύστημα, σε παρόμοιες εποχές, προσπαθεί να καλουπώνει όλον τον κόσμο σε ορισμένες θέσεις-κουτιά: Ο Θεός θα αναγνωρίζει τα του Θεού!

Το κακό εδώ είναι πως η μεταφράστρια δεν αναγνώρισε ένα πασίγνωστο γαλλικό ρητό, το Dieu reconnaitra les siens, που συνδέεται με ένα ιστορικό γεγονός: μετά την κατάληψη του Μπεζιέ το 1209 από τους Σταυροφόρους, λέγεται ότι ένας σταυροφόρος ρώτησε τον Λεγάτο του Πάπα πώς θα ξεχωρίσουν τους αιρετικούς Καθαρούς από τους καλούς Καθολικούς, και ο Λεγάτος απάντησε: «Σφάξτε τους όλους και ο Θεός θα αναγνωρίσει τους δικούς του!» Η φράση έχει γίνει παροιμιακή στα γαλλικά, έχει γίνει τραγούδι από τον Μπρασένς, διαφημιστικό σλόγκαν, έχει γνωρίσει χίλιες παραλλαγές, θα έπρεπε να τη γνωρίζει η μεταφράστρια και να την αποδώσει κατά λέξη, αντί να σκεφτεί, ένας Θεός ξέρει ποιο νόημα, και να μπλέξει με άλλο ρητό (διότι το δεύτερο σκέλος της μετάφρασης, τα του Θεού, σε άλλο ρητό παραπέμπει!)

δ) Πόσους έχει η τριάδα; (σελ. 149)

Μιλώντας για την ήττα των Λευκών στον εμφύλιο πόλεμο, ο Σερζ εμφανίζεται να λέει:

Οι Λευκοί πλήρωναν με μια καταστροφή το βασικό τους σφάλμα να έχουν παντού στην εξουσία την παλιά τριάδα των στρατηγών, από τον ανώτατο κλήρο και τους σημαντικότερους ιδιοκτήτες.

Παρακαλώ; ποια είναι αυτή η παλιά τριάδα των στρατηγών; Και ποια σχέση έχει με τον κλήρο και τους ιδιοκτήτες;

Και πάλι το αθώο αυτό απόσπασμα έχει παραμορφωθεί. Να δούμε το πρωτότυπο: et d'avoir partout ramené au pouvoir la vieille trinité des généraux, du haut clergé et des propriétaires fonciers.

Η παλαιά τριάδα λοιπόν αποτελείται… από τρία πράγματα: στρατηγούς, ανώτατο κλήρο, γαιοκτήμονες. Στα ελληνικά: το βασικό τους σφάλμα, ότι επανέφεραν παντού στην εξουσία την παλιά τριάδα, στρατηγούς, ανώτατο κλήρο και γαιοκτήμονες. Να προσέξουμε και κάτι, την απόδοση «σημαντικότερους ιδιοκτήτες» της μετάφρασης, σαν απόδοση του propriétaires fonciers. Έχω τη φριχτήν υποψία ότι το «σημαντικότερους» αποτελεί «απόδοση» του fonciers, διότι foncierement θα πει κατά βάση. Αλλά τέτοιες παρανοήσεις είναι ανεπίτρεπτες.

ε) Το αριστερό στρατόπεδο και το αριστερό φως

Εδώ έχουμε δύο λάθη σε συσκευασία του ενός. Καταρχάς ή καταρχήν, στη σελίδα 156 διαβάζουμε για μια μαζική εκτέλεση που έγινε ανειδοποίητα.

Τις επόμενες μέρες, την αυγή, οι οικογένειες των σκοτωμένων, πήγαν διασχίζοντας ένα αριστερό στρατόπεδο, πρόσφατα δραστηριοποιημένο, για να μαζέψουν τα λείψανα.

Νόημα δεν βγαίνει. Πώς μπορεί να είναι «πρόσφατα δραστηριοποιημένο» ένα «στρατόπεδο» -και δη αριστερό;

Στην πραγματικότητα, ο αναξιοπαθών συγγραφέας έγραφε:

Les jours suivants, à l'aube, les familles des massacrés allèrent parcourir un champ sinistre, fraîchement remué, pour y ramasser des reliques,

Παναπεί, ένα απαίσιο χωράφι, πρόσφατα σκαλισμένο. Μπορεί να βρούμε άλλο επίθετο αντί για το απαίσιο, να το πούμε ζοφερό, αποκρουστικό, μαύρο κι άραχνο, μπλιαχ, αλλά προς Θεού, όχι αριστερό!

Όμως είπα πως το λάθος είναι διπλό. Διότι στη σελ. 300, μιλώντας για έναν ομαδικό βιασμό, λέει ότι «έριξε ένα αριστερό φως στις συνθήκες της νιότης μας». Πέρα από το ότι το «νιότης» είναι «νεολαίας», το αριστερό φως με έκανε να το ψάξω, και όπως φοβόμουν το πρωτότυπο λέει Il jetait un jour sinistre à la condition de notre jeunesse.

Sinistre όμως θα πει δυσοίωνος, απαίσιος, εξόν κι αν η μεταφράστρια κάνει υποδόρια κριτική στην αριστερά. Βέβαια, στα λατινικά το sinister σήμαινε όντως αριστερός, όπως και στα μεσαιωνικά γαλλικά το sinister, κι αυτό σημαίνει στα ιταλικά και σήμερα το sinistro, αλλά είναι αυτό δικαιολογία; Όπως σχολίασε στο εξαιρετικό μεταφραστικό φόρουμ Λεξιλογία (όπου είχα προδημοσιεύσει μερικά από τα μαργαριτάρια τούτης της μελέτης) ένας έμπειρος μεταφραστής: για να γίνεται αυτό [το λάθος] συστηματικά, σημαίνει ότι δεν έχεις ανοίξει ποτέ το λεξικό για να δεις τι σημαίνει sinistre και κουβαλάς για όσα χρόνια το βλέπεις μπροστά σου την εντύπωση ότι σημαίνει αυτό που έμαθες στα λατινικά του σχολείου για το sinister. Γιατί δεν νομίζω να χρησιμοποιείται κάπου στα γαλλικά ή τα αγγλικά με τη σημασία του «αριστερός» (μόνο στην εραλδική το έχω δει να χρησιμοποιείται έτσι).

στ) Επαναστατικοί πολυβολυσμοί

Διαβάζω στη σελ. 195 (τα θαυμαστικά και το sic δικά μου):

Ένα τελεσίγραφο υπογεγραμμένο (!) από τον Λένιν και τον Τρότσκι τοιχοκολλήθηκε συντεταγμένο (!) με επαναστατικούς όρους: «Παραδοθείτε, ειδάλλως θα πολυβολυθείτε (sic) σαν τα κουνέλια».

Αφήνοντας κατά μέρος ανορθογραφίες και ελληνικούρες (όλα τα ’χε η Μαριορή, ο αναδιπλασιασμός τσέλειπε) αναρωτιέται κανείς αν υπάρχει εδώ κάποια υπόγεια ειρωνεία του συγγραφέα, που βαφτίζει επαναστατικό το ιταμό ύφος του τελεσίγραφου ή αν πρόκειται για εφεύρημα της μετάφρασης.

Όπως θα μαντέψατε, ευτυχώς πρόκειται για το δεύτερο. Ο κακόμοιρος ο συγγραφέας είχε γράψει: Un ultimatum signé de Lénine et de Trotsky fut affiché, conçu en termes révoltants : «Rendez-vous ou vous serez mitraillés comme des lapins».

Η μεταφράστρια μπέρδεψε το révoltants, που θα πει αποτροπιαστικός, με το révolter, που θα πει εξεγείρομαι, επαναστατώ!

Δηλαδή, στα ελληνικά: Τοιχοκολλήθηκε ένα τελεσίγραφο υπογραμμένο από τον Λένιν και τον Τρότσκι και διατυπωμένο με αποτροπιαστικούς όρους. Ή ίσως να βάζαμε άλλο επίθετο, ιταμούς, απεχθείς, σκαιούς, κάτι άλλο, πάντως όχι επαναστατικούς!

ζ) Λαβράκι μεγάλου βάθους

Όπως είπα, δεν έκανα συστηματική αντιπαραβολή με το πρωτότυπο. Και είναι πολύ πιθανό πολλά τραγικά/ξεκαρδιστικά μεταφραστικά λάθη να πέρασαν απαρατήρητα επειδή το μετάφρασμα (που περιέχει το μαργαριτάρι) διαβάζεται στρωτά.

Τα λάθη τα πιάνεις όταν κάτι σε κάνει να υποψιαστείς. Για παράδειγμα, σε ένα σημείο (σελ. 217) μιλάει για έναν Γάλλο φίλο του, επαναστάτη μπολσεβίκο, που ζούσαν μαζί στη Ρωσία. Μετά χάθηκαν. Και συνεχίζει: «Τον ξαναβρήκα στο Παρίσι, το 1936, καθηγητή στη Σορβόννη, συγγραφέα μιας στιβαρής βιογραφίας του Πρωτόπαππα Αββακούμ, του οποίου τα έργα είχε διαφυλάξει κατά έναν τρόπο».

Με παραξένεψε λιγάκι· πώς μπορεί κανείς να διαφυλάξει κατά έναν τρόπο τα έργα του Αββακούμ; (Για την ιστορία, ήταν ένας παλαιόπιστος επίσκοπος του 1600τόσο).

Το πρωτότυπο, λοιπόν, λέει: Je le retrouvai à Paris, le 1936, professeur à la Sorbonne, auteur d’une solide biographie du protopope Avvakoum, devenu à peu près conservateur.

Ο παλιός του φίλος, ο πρώην μπολσεβίκος, ήταν πια καθηγητής στη Σορβόννη και είχε πια γίνει περίπου συντηρητικός, δεξιός. Όχι συντηρητής… χειρογράφων! Όποιος κι αν έκανε τη μετάφραση, μπέρδεψε τις σημασίες της λέξης conservateur. Αλλά πόση τρικυμία πρέπει να επικρατεί στα κρανία για να προσπεράσει κανείς το απλούστατο (ότι ο αριστερός με το πέρασμα των χρόνων απογοητεύεται, βολεύεται και γίνεται συντηρητικός) και να παρασυρθεί σε ερμηνείες τραβηγμένες από τα μαλλιά (ότι είχε διαφυλάξει, συντηρήσει το έργο του Αββακούμ!!);

Και πόσα άλλα λαβράκια μεγάλου βάθους περνάνε απαρατήρητα σε κάθε βιβλίο και σε τούτο το βιβλίο ειδικά;

η) Κι άλλα δυσδιάκριτα

Στη σελ. 306 διαβάζω: Γύρω από τον Τρότσκι μια ομάδα παλιών συντρόφων, που είναι όλοι όσοι απέμειναν από τους νέους, ασχολούνται με άλλες εργασίες. Με παραξενεύει κάτι και αναζητώ το πρωτότυπο: une équipe de vieux camarades, qui sont tous des jeunes du reste… Η μεταφράστρια μπέρδεψε το du reste (κατά τα άλλα) με το rester (απομένω). Στα ελληνικά: μια ομάδα από παλιούς συντρόφους, που κατά τα άλλα είναι όλοι τους νεαροί. Και για του λόγου το αληθές, ο Ισπανός: un equipo de viejos camaradas, que por lo demas son todos jovenes…

Λίγο πιο κάτω, στη σελ. 309, πρόσεξα κάτι εντελώς τυχαία. Λέει Ο Ζινόβιεφ, ειλικρινά δογματικός, πίστευε σ’ αυτό που έλεγε για την προσκόλληση των εργατικών μαζών του Λένινγκραντ στην κλίκα του. Όμως, το κείμενο λέει στην πραγματικότητα «Ο Ζινόβιεφ, ειλικρινά δημαγωγός…» (Zinoviev, sincèrement démagogue, croyait à ce qu'il disait de l'attachement des masses ouvrières de Léningrad à sa coterie). Τι δογματικός, τι δημαγωγός, το ίδιο είναι, θα πει κανείς.

θ) Όλα κινέζικα.

Σε ένα σημείο όπου γίνεται αναφορά στα γεγονότα στην Κίνα, υπάρχουν αλυσιδωτές σοβαρές παρερμηνείες που φτάνουν στην ολοσχερή αντιστροφή του νοήματος.

Παρακολουθούσαμε μέρα με τη μέρα την προετοιμασία της στρατιωτικής πραξικοπηματικής ενέργειας που θα έβαζε ένα τέλος στη σφαγή των προλετάριων της Σαγκάης. (σελ. 316)

Πλήρης αντιστροφή νοήματος (προφανώς αγνοείται η σημασία της λέξης aboutir) αφού το πρωτότυπο είναι:

Nous suivions jour après jour la préparation du coup de force militaire qui devait aboutir inévitablement au massacre des prolétaires de Shanghaï.

Δηλαδή: Παρακολουθούσαμε μέρα με τη μέρα την προετοιμασία του στρατιωτικού πραξικοπήματος που έμελλε αναπόφευκτα να οδηγήσει στη σφαγή των προλετάριων της Σαγκάης.

2) Η λέξη aboutir ξαναχτυπάει και πάλι. Θα πει καταλήγω, οδηγώ σε, έχω ως αποτέλεσμα. Δεν θα πει καρποφορώ, όπως νομίζει στη σελ. 327 η μεταφράστρια.

…στην πολιτική της Κομιντέρν, η οποία καρποφορούσε στην Κίνα μέσα από μια αδιάκοπη σειρά αιματηρών καταστροφών

… la politique du Komintern, qui aboutissait en Chine à une série ininterrompue de sanglants désastres

3) Επίσης αγνοείται η σημασία του ρήματος edicter, διότι στη σελ. 346:

Η Πράβντα δημοσίευσε διατάγματα, απολύτως όμοια με εκείνα της Ρωσικής επανάστασης, που είχαν καταργηθεί από τους κομμουνιστές δικτάτορες της κινέζικης πόλης

Ο βαριόμοιρος ο Σερζ έλεγε: … édictés par les dictateurs communistes de la cité chinoise, άρα, που είχαν θεσπιστεί (ή εκδοθεί), όχι καταργηθεί!

ι) Καμιά αμφιβολία για τη σημασία του douter

Ένα άλλο ρήμα που έχει πολλές σημασίες είναι και το ρήμα douter. Πράγματι, η συχνότερη σημασία του είναι «αμφιβάλλω», όμως, όπως ξέρει όποιος έχει διαβάσει λιγάκι γαλλικά, σημαίνει επίσης «υποψιάζομαι, μου περνάει από το νου». Η σημασία αυτή δεν πέρασε από το νου της μεταφράστριας, διότι τη βλέπουμε να γράφει (σελ. 356):

Ο Τσεμπολντάεφ … προήδρευε στους εκτοπισμούς που ήταν μαζικοί σε αυτή την περιοχή, χωρίς να αμφιβάλλει ότι και εκείνος για τον ίδιο του τον ζήλο θα τουφεκιζόταν το 1937.

Στα γαλλικά: présidait aux déportations en masses de cette région, ne se doutant
pas qu'il serait, pour son zèle même, fusillé en 1937. Στα ελληνικά: χωρίς να υποψιάζεται ότι κι ο ίδιος… (το απόσπασμα έχει κι άλλα κακομεταφρασμένα σημεία, αλλά «τέτοια ώρα, τέτοιες κουβέντες»).

Το ίδιο λάθος υπάρχει και πιο πέρα, στη σελ. 430. Πηγαίνουν κάποιον για εκτέλεση, προσέχοντας να μην το υποψιαστεί. Ξαφνικά, αρχίζει ν’ αμφιβάλλει για το τι τρέχει, πέφτει στο έδαφος, κυλιέται… Δεν βρήκα το πρωτότυπο, αλλά δεν αμφιβάλλω πως θα έχει το douter, και πως ο φουκαράς θα άρχισε να υποψιάζεται πού τον πηγαίνουν…

ια) Όλα τα φταίει ο τζαναμπέτης ο χασάπης

Στη σελ. 357, όπου γίνεται λόγος για την αντιθρησκευτική πολιτική των τοπικών αρχών στο Όρενμπουργκ, διαβάζουμε ότι εξαιτίας ενός χασάπη κόσερ, οι Εβραίοι δεν έτρωγαν πια κρέας.

Τι συμβαίνει εδώ; Μήπως ο χασάπης ήταν τζαναμπέτης ή έκλεβε στο ζύγι και οι εβραίοι τον απόφευγαν; Όχι. Το γαλλικό κείμενο έλεγε (δεν βρήκα το πρωτότυπο, αλλά είναι βέβαιο) κάτι σαν faute de boucher kosher, les juifs… Και για του λόγου το αληθές, ο ισπανός μεταφράζει: a falta de un carnicero Koscher, los judíos ya no comían carne. Μπορεί βέβαια εδώ η μεταφράστρια να μην έκανε παρανόηση και απλώς να έκανε μια όχι πολύ καλή επιλογή, ίσως μάλιστα και από αγαθά κίνητρα, δηλ. για ν’ αποφύγει το καθαρευουσιάνικο ελλείψει. Αλλά βέβαια θα μπορούσε να πει: Επειδή έλειπε/δεν υπήρχε χασάπης κόσερ, οι εβραίοι δεν έτρωγαν πια κρέας.

ιβ) Ο εταίρος της εταίρας

Μιλώντας πάντα για την πόλη Όρενμπουργκ, ο φουκαράς ο συγγραφέας παρατηρεί ότι υπήρχαν στρατιωτικοί εξαιρετικά καλοπληρωμένοι, ενώ ο πολύς κόσμος έπαιρνε μικρούς μισθούς. Και λέει στη σελ. 437 το ελληνικό κείμενο:

Κι έτσι οι εργάτριες της βιομηχανίας εταίρων αναζητούσαν το βράδυ το ραντεβού με τον πιλότο…

Όλα καλά, αλλά τι είναι αυτή η βιομηχανία εταίρων; Με αυστηρά ελληνικά, η βιομηχανία που κατασκευάζει εταίρους ή ανήκει σε εταίρους. Υποθέτω όμως πως η μεταφράστρια σκέφτηκε τις εταίρες –αλλά με αυστηρά ελληνικά, αυτό θα ήταν «βιομηχανία εταιρών».

Γιατί σκέφτηκε τις εταίρες η μεταφράστρια; Γιατί οι κοπέλες αναζητούσαν ματσωμένους πιλότους για να βγουν ραντεβού –άρα, βιομηχανία του σεξ ή κάτι τέτοιο. Μόνο που η ορολογία αυτή είναι μοντέρνα και αμερικάνικη, δύσκολο να τη χρησιμοποίησε ο Σερζ. Να δούμε τι λέει το ρημάδι το πρωτότυπο;

Το πρωτότυπο λέει: De sorte que les ouvrières de la fabrique de confections recherchaient le soir l'aviateur de rencontre.

Παναπεί δεν υπάρχει καμιά βιομηχανία ετέρων εταίρων ή εταιρών, είναι αποκύημα μεταφραστικής φαντασίας. Υπάρχει ένα κοινότατο εργοστάσιο ειδών ιματισμού (αυτό θα πει confection). Και ενώ σε άλλες περιπτώσεις ήταν φανερό για ποιο λόγο μπερδεύτηκε η μεταφράστρια, π.χ. ότι έμπλεξε τις πολλαπλές σημασίες του douter, εδώ αδυνατώ να υποθέσω πώς έγινε το μπέρδεμα, και αναγκάζομαι να σκεφτώ πως μη θέλοντας να ανοίξει λεξικό έβαλε κάτι που «ταίριαζε» στο νόημα της φράσης.

ιγ) Τι φταίνε τα καημένα τα ζώα;

Στη σελ. 43, ένας που ζει στην παρανομία και έχει φτάσει στα όριά του, κυκλοφορεί πάντα οπλισμένος και δηλώνει: έξι σφαίρες για τα σκυλιά των φρουρών και η έβδομη για μένα. Η περικοπή αυτή ασφαλώς θα προκαλέσει τη φρίκη των φιλοζωικών οργανώσεων, αλλά δεν είμαι καθόλου βέβαιος πως αυτό εννοούσε ο συγγραφέας. Το πρωτότυπο λέει: Six balles pour les chiens de garde, la septième pour moi.

Το πρωτότυπο είναι βέβαια επίτηδες αμφίσημο, αλλά το chiens de garde δεν σημαίνει «σκυλιά των φρουρών», είναι όλο μαζί ένας όρος. Αν δεν ήταν σίγουρη η μεταφράστρια ότι πρόκειται για τα σκυλιά ή για τους αστυνομικούς, θα μπορούσε ν’ αφήσει μια διατύπωση μεσοβέζικη (και σωστή στην προκειμένη περίπτωση): έξι σφαίρες για τα μαντρόσκυλα κι η έβδομη για μένα. Θα μπορούσε επίσης να πει μπατσόσκυλα, που είναι και ακριβέστερο.

ιδ) Και το μαργαριτάρι της χρονιάς

Έτσι χαρακτήρισα στο φόρουμ Λεξιλογία το παρακάτω μαργαριτάρι, που το πρωτοείδα σε μια υποσημείωση. Λοιπόν, στη σελίδα 725, στην υποσημ. αρ. 9 που αναφέρεται στην Εργατική Αντιπολίτευση στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του 1920, η υποσημείωση μάς πληροφορεί ότι επρόκειτο για "Ομάδα αριστεριστών συνδικαλιστών, κάτω από την έμπνευση και την καθοδήγηση των Αλεξάντρ Χλιάπνικοφ, Μεντβέντεφ, Λουτβίνοφ, που διοικούσαν το συνδικάτο των μεταλλουργών, Κισέλεφ που ήταν πρόεδρος του συνδικάτου των ανηλίκων και Αλεξάντρας Κολλοντάι, συγγραφέα».

Θα θαυμάσατε ίσως τον οργανωτικό οίστρο των σοβιετικών, που έφτασαν να συνδικαλίσουν μέχρι και τους ανήλικους (με τι αιτήματα άραγε; να μπαίνουν στα ακατάλληλα έργα στο σινεμά;). Όμως, στα γαλλικά οι ανήλικοι είναι mineurs, αλλά mineurs είναι και οι ανθρακωρύχοι και βέβαια πρόεδρος του συνδικάτου των ανθρακωρύχων ήταν ο σ. Κισέλεφ που η μεταφράστρια τον έκανε οργισμένο τινέιτζερ!

Δυστυχώς μάλιστα, το ίδιο λάθος επαναλαμβάνεται στη σελ. 472, όπου, στο Βέλγιο το 1936 η Ασφάλεια κατηγορεί τον Σερζ ότι κάνει «προπαγάνδα στους ανήλικους». Παραδέχομαι ότι εδώ είναι λιγάκι πιο εύκολο να παρασυρθεί κανείς, αλλά ένας προσεχτικός μεταφραστής θα είχε δει ότι αναφέρεται σε απεργίες στο Μπορινάζ, κι αν δεν ήξερε το Μπορινάζ που έχει γίνει και ταινία θα έψαχνε στη Βικιπαίδεια και θα έβλεπε ότι είναι η καρδιά των βελγικών ανθρακωρυχείων.

Στο φόρουμ της Λεξιλογίας, ο εκλεκτός μεταφραστής και φίλος Νίκος Λίγγρης σχολίασε, σε σχέση με το «συνδικάτο των ανηλίκων»: Και όταν μαθαίνω για λάθη σαν κι αυτό, αναρωτιέμαι: πού βρισκόταν εκείνη τη στιγμή το μυαλό και του μεταφραστή και του επιμελητή; Διότι δεν μπορώ να φανταστώ ότι δεν γνώριζαν τη διπλή σημασία του mineur. Ούτε ότι δεν τους φάνηκε περίεργο το «συνδικάτο των ανηλίκων».

Καταλαβαίνω τη διάσταση «άγνοια και τεμπελιά» που αρσενικοποιεί την Μπανταρανάικε. Αντιλαμβάνομαι επίσης τη διάσταση κακά και λιγότερο καλά από καλά ελληνικά. Ετούτο εδώ το είδος μεταφραστικού λάθους δεν μπορώ ποτέ να το χωνέψω, ιδιαίτερα όταν περνά από την απόχη δύο ανθρώπων, και μάλιστα δύο μεταφραστών που δεν βγήκαν δα και χτες στο κουρμπέτι.

Νομίζω ότι, δίπλα στον δαίμονα του τυπογραφείου, θα πρέπει να σοφιστούμε και κάποιον δαίμονα του «μεταφραστείου». Διότι μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εξηγήσουμε πώς κάποιες μεταφράσεις καταντούν μεταφρ-αστεία.

Και μου φαίνεται πως μ’ αυτό το σχόλιο μπορεί να τελειώσει η μικρή μας μελέτη.